MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ
ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC HIỆN ĐẠI
PGS.TS Phùng Quốc Việt
Trong quá trình dạy học (QTDH), chúng ta không chỉ quan tâm đến vấn đề dạy học cái gì, mà cần đặc biệt quan tâm đến vấn đề dạy học như thế nào, nhất là học bằng cách nào cho hiệu nghiệm. Nghị quyết Đại hội lần thứ IX của Đảng đã chỉ rõ: "Tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đổi mới nội dung, phương pháp dạy và học... Phát huy tinh thần độc lập suy nghĩ và sáng tạo của học sinh, sinh viên, đề cao năng lực tự học, tự hoàn thiện học vấn và tay nghề...". Như vậy, việc nghiên cứu phương pháp dạy học (PPDH) và đổi mới PPDH có tầm quan trọng đặc biệt, như Lep Lanđao đã khẳng định: "Phương pháp quan trọng hơn phát minh". Sau đây chúng tôi xin trình bầy một số vấn đề về đổi mới PPDH hiện nay.
- Những xu hướng đổi mới PPDH
Với tư tưởng công nghệ dạy học hiện đại, chịu ảnh hưởng của cách mạng khoa học công nghệ, hệ thống PPDH đã phát triển nhanh chóng cả về số lượng, loại hình lẫn bản chất .
Một số xu hướng cơ bản của sự đổi mới có tính chất sáng tạo của PPDH trên thế giới và trong nước trong thời gian qua, đó là:
- Xây dựng cơ sở lý thuyết có tính phương pháp luận để tìm hiểu bản chất của PPDH.
b) Tăng cường biên soạn các vấn đề kĩ năng và kĩ xảo sử dụng các PPDH, đặc biệt là vấn đề lựa chọn và phối hợp các phương pháp khi dạy học.
c) Một phương hướng quan trọng khác trong việc hiện đại hóa các PPDH là cải tạo các PPDH truyền thống cho phù hợp với nội dung hiện đại và tìm kiếm những PPDH mới, bằng cách:
- Liên kết nhiều PPDH riêng lẻ thành tổ hợp PPDH phức hợp;
- Liên kết PPDH với phương tiện kỹ thuật dạy học để tạo ra các tổ hợp PPDH phức hợp có dùng phương tiện kỹ thuật;
- Chuyển hóa phương pháp khoa học (chung và riêng rộng) thành PPDH đặc thù của môn học;
- d) Nâng cao tính độc lập, sáng tạo của người học (NH) là một phương hướng quan trọng khác của việc hiện đại hóa các PPDH.
e) Về mặt chức năng, PPDH chuyển dần trọng tâm từ tính chất thông báo – tái hiện đại trà chung cả lớp sang tính chất tìm tòi – ơrixtic, phân hóa – cá thể hóa cao độ, tiến lên theo nhịp độ cá nhân.
g) Nghiên cứu mối quan hệ giữa lí luận dạy học và các PPDH bộ môn có vai trò rất quan trọng trong việc hoàn thiện các PPDH.
Trên cơ sở đó, đến nay đã hình thành khoảng 60 PPDH, trong đó có rất nhiều PPDH hiện đại, thí dụ như: Dạy học giải quyết vấn đề, dạy học hướng vào người học, dạy học tích cực, dạy học định hướng hành động, dạy học kiến tạo, dạy học theo đề án, dạy học theo tình huống, dạy học hợp tác, dạy học khám phá - phát hiện, dạy học trường hợp điển hình, dạy học mở, phương pháp xử lý tình huống - hành động...
- Xu thế chung của PPDH hiện đại
Những đặc trưng cơ bản của dạy học cổ truyền và dạy học hiện đại
- Đặc trưng của các PPDH hiện đại
- 3.1.Dạy học thông qua tổ chức các hoạt động học tập cho NH
Trong phương pháp tổ chức, NH - đối tượng của hoạt động "dạy" đồng thời là chủ thể của hoạt động "học" - được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều mình chưa rõ, chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, NH trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình; từ đó vừa nắm được kiến thức, kỹ năng mới, vừa nắm được phương pháp "làm ra" kiến thức, kỹ năng đó; không dập theo những khuôn mẫu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo.
Dạy theo cách này thì GV không chỉ giản đơn truyền đạt tri thức mà còn hướng dẫn hành động. Chương trình dạy học phải giúp cho từng NH biết hành động và tích cực tham gia các chương trình dạy học, các chương trình hành động của cộng đồng.
- 3.2.Chú trọng rèn luyện phương pháp tự học cho NH trong QTDH.
PPDH tích cực xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho NH không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học.
Trong xã hội hiện đại đang biến đổi nhanh - với sự bùng nổ thông tin, khoa học, kỹ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão - thì không thể nhồi nhét vào đầu óc trẻ khối lượng kiến thức ngày càng nhiều. Phải quan tâm dạy cho trẻ phương pháp học ngay từ bậc tiểu học và càng lên bậc học cao hơn càng phải được chú trọng.
Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho NH có được phương pháp, kỹ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong QTDH; nỗ lực tạo sự chuyển biến từ học tập thụ động sang học tập chủ động; vấn đề phát triển năng lực tự học cho NH không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp, mà còn tự học cả trong mỗi bài học có sự hướng dẫn của GV và tự học suốt đời.
3.3. Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác
Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của NH không đồng đều thì khi áp dụng PPDH tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hoá về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập.
Áp dụng PPDH tích cực ở trình độ càng cao thì sự phân hoá càng lớn. Việc sử dụng công nghệ thông tin (CNTT) trong nhà trường sẽ đáp ứng yêu cầu cá thể hoá hoạt động học tập theo nhu cầu và khả năng của mỗi NH.
Tuy nhiên, trong học tập, không phải mọi tri thức, kỹ năng, thái độ đều được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó NH nâng mình lên một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm của GV.
Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là trong lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Trong hoạt động theo nhóm nhỏ sẽ không thể có hiện tượng ỷ lại; tính cách năng lực của mỗi thành viên được bộc lộ, uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ... Mô hình hợp tác trong xã hội đưa vào đời sống học đường sẽ làm cho các thành viên quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội.
Trong nền kinh tế thị trường đã xuất hiện nhu cầu hợp tác xuyên quốc gia, liên quốc gia; năng lực hợp tác phải trở thành một mục tiêu giáo dục mà nhà trường phải chuẩn bị cho NH.
3.4. Kết hợp đánh giá của GV với sự đánh giá của NH
Trong dạy học, việc đánh giá NH không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của NH, mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của GV.
Trước đây, GV giữ độc quyền đánh giá NH. Trong PPDH tích cực, GV phải hướng dẫn NH phát triển kỹ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Liên quan đến điều này, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để NH được tham gia đánh giá lẫn nhau. Tự đánh giá và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho NH.
Theo hướng phát triển các PPDH tích cực để đào tạo những con người năng động, sớm thích nghi với đời sống xã hội, thì việc kiểm tra - đánh giá không thể dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, lặp lại các kỹ năng đã có, mà phải khuyến khích trí thông minh, óc sáng tạo trong việc giải quyết những tình huống thực tế.
Với sự trợ giúp của các thiết bị kỹ thuật, kiểm tra - đánh giá sẽ không còn là một công việc nặng nhọc đối với GV, mà lại cho nhiều thông tin kịp thời hơn để linh hoạt điều chỉnh hoạt động dạy, chỉ đạo hoạt động học.
Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, GV không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, GV trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để NH tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kỹ năng, thái độ theo yêu cầu của chương trình. Trên lớp, NH hoạt động là chính, GV có vẻ nhàn nhã hơn, nhưng trước đó, khi soạn bài, GV đã phải đầu tư công sức, thời gian rất nhiều so với kiểu dạy và học thụ động mới có thể thực hiện bài lên lớp với vai trò là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động tìm tòi hào hứng, tranh luận sôi nổi của NH. GV phải có trình độ chuyên môn sâu rộng, có trình độ sư phạm lành nghề mới có thể tổ chức, hướng dẫn các hoạt động của NH mà nhiều khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của GV.
- Một số vấn đề đổi mới dạy học hiện nay
- 4.1.Đổi mới mục tiêu dạy học
Xã hội hiện đại đặt ra những yêu cầu mới cao hơn, đòi hỏi phải có những người có đầy đủ phẩm chất đạo đức, năng lực, kiến thức… Vấn đề này đặt ra yêu cầu cho ngành giáo dục phải thay đổi mục tiêu giáo dục để đào tạo ra những con người có đầy đủ phẩm chất, đáp ứng yêu cầu của xã hội.
Ngoài những kiến thức và kỹ năng cơ bản mà NH cần đạt được thì mục tiêu của việc dạy học tập trung nhiều hơn tới việc hình thành những năng lực hành động cho NH, cụ thể là các kỹ năng vận dụng kiến thức, tiến hành nghiên cứu khoa học, như: quan sát, phân loại, ghi chép, đề ra giả thuyết khoa học, giải quyết vấn đề, tiến hành thí nghiệm… để NH tự phát hiện và giải quyết vấn đề một cách chủ động, sáng tạo.
- 4.2.Đổi mới hoạt động dạy của GV
Hoạt động dạy học của GV là quá trình GV thiết kế, tổ chức, điều khiển các hoạt động của NH, để NH đạt được các mục tiêu cụ thể của từng bài học.
Hoạt động dạy học của GV bao gồm:
- Thiết kế các hoạt động dạy học, trong đó có phân chia cụ thể hoạt động của GV và NH theo những mục tiêu cụ thể của mỗi bài học mà NH cần đạt được. Lập hệ thống câu hỏi và bài tập để định hướng cho NH hoạt động.
- Trên lớp, tổ chức cho NH hoạt động theo cá nhân hoặc nhóm như: nêu vấn đề cần tìm hiểu, tổ chức các hoạt động cần tìm tòi, phát hiện kiến thức…
- Định hướng điều chỉnh các hoạt động của NH như: chính xác hoá các khái niệm, kết luận về các hiện tượng, bản chất của vấn đề mà NH tự tìm tòi được. GV đưa thêm một số thông tin có liên quan đến bài học.
- Sử dụng các phương pháp trực quan, hiện tượng thực tế, thí nghiệm, mô hình, mẫu vật …là nguồn để NH khai thác, phát hiện kiến thức mới.
- Tạo điều kiện cho NH được vận dụng tri thức nhiều hơn để giải quyết các vấn đề liên quan đến thực tiễn.
- 4.3.Đổi mới hoạt động học tập của người học
Học tập phải chủ yếu là quá trình NH tự học, tự nhận thức, tự khám phá, tìm tòi các tri thức một cách chủ động, tích cực; là quá trình tự phát hiện và giải quyết các vấn đề. Có thể nói định hướng cơ bản của việc đổi mới PPDH là phải làm cho NH:
- Được hoạt động nhiều hơn, suy nghĩ nhiều hơn.
- Tích cực, chủ động lĩnh hội tri thức.
- Có ý thức và biết cách vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn.
- Đặc biệt là NH phải nắm được các kỹ năng, hoạt động thực tiễn để tìm tòi, phát hiện tri thức mới, giải quyết vấn đề một cách linh hoạt và sáng tạo.
- Sử dụng thí nghiệm theo hướng tích cực hóa
Đối với các môn khoa học thực nghiệm (như lý, hóa, sinh…) việc sử dụng thí nghiệm là một trong những phương pháp quan trọng để tích cực hoá hoạt động nhận thức của NH. Thí nghiệm được sử dụng theo nhiều cách khác nhau: Thí nghiệm nghiên cứu do từng NH, hoặc do nhóm NH làm, thí nghiệm biểu diễn của GV, thí nghiệm kiểm chứng…
Tuy nhiên, việc sử dụng được coi là tích cực khi thí nghiệm là nguồn kiến thức để NH khai thác. Việc tìm hiểu kiến thức mới có thể tiến hành dưới nhiều hình thức khác nhau, nhưng nên thực hiện theo hướng: GV biểu diễn thí nghiệm để NH nghiên cứu từ đó rút ra kết luận; hoặc NH tự tiến hành thí nghiệm và rút ra kết luận.
- Sử dụng phương tiện trực quan dạy học theo hướng tích cực hóa
Các phương tiện trực quan được sử dụng trong QTDH gồm 3 nhóm: thí nghiệm, đồ dùng trực quan và các phương tiện nghe – nhìn; nhưng chúng lại rất đa dạng, phong phú, được sử dụng với tần suất cao và trong tất cả các khâu của QTDH.
Sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học đã được coi là tích cực. Tuy nhiên sẽ là tích cực hơn khi phương tiện trực quan dạy học tạo nguồn kiến thức để NH tìm kiếm, phát hiện, xây dựng kiến thức mới.
- Sử dụng phương pháp nêu và giải quyết vấn đề để dạy học một cách tích cực
Nét đặc trưng của phương pháp này là việc lĩnh hội tri thức diễn ra thông qua nêu và giải quyết vấn đề. Tức là thông qua các bước: Nêu vấn đề, giải quyết vấn đề, kết luận vấn đề.
Khi vận dụng, GV cần lựa chọn các mức độ cho phù hợp với trình độ nhận thức của NH và nội dung của mỗi bài học. Đồng thời cần linh hoạt, sáng tạo, không nhất thiết phải sử dụng toàn bộ các bước nêu trên.
- Sử dụng bài tập để dạy học tích cực
Bài tập (BT) có một vai trò rất quan trọng trong dạy học, nó vừa là mục đích, vừa là nội dung, lại vừa là một PPDH hiệu nghiệm. BT góp phần to lớn trong dạy học tích cực khi:
- BT như là nguồn kiến thức để NH tìm tòi; phát hiện kiến thức, kĩ năng…
- BT mô phỏng một số tình huống thực của đời sống.
- BT được nêu như là tình huống có vấn đề.
- BT là một nhiệm vụ cần giải quyết.
BT là một trong những phương tiện rất quan trọng để tích cực hoá hoạt động nhận thức
của NH ở mọi cấp học, bậc học.
- Phương pháp học tập hợp tác theo nhóm nhỏ
Phương pháp học tập hợp tác theo nhóm nhỏ có thể được thực hiện dưới các hình thức sau:
- Nhóm NH tự nghiên cứu thí nghiệm để rút ra kết luận về các thuộc tính nào đó.
- Thảo luận nhóm để rút ra kết luận về vấn đề nghiên cứu.
- Cùng nhau thực hiện một nhiệm vụ mà GV giao cho.
g) Sử dụng công nghệ thông tin để dạy học tích cực
Sự bùng nổ của CNTT nói riêng và khoa học công nghệ nói chung đang tác động mạnh mẽ đến tất cả các mặt của đời sống xã hội. Trong bối cảnh đó, nếu muốn nền giáo dục nước nhà đáp ứng được đòi hỏi cấp thiết của công cuộc công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước, nếu muốn dạy học theo kịp cuộc sống, chúng ta nhất thiết phải đổi mới PPDH theo hướng ứng dụng CNTT và các thiết bị dạy
học hiện đại vào QTDH nhằm phát huy mạnh mẽ tư duy sáng tạo, kỹ năng thực hành và hứng thú học tập của NH để nâng cao chất lượng đào tạo.
Công nghệ nói chung là một hợp phần của môi trường, người dạy, người học có tác dụng hỗ trợ các tương tác trong quá trình dạy và học. Công nghệ giúp tối đa hoá thời gian mà việc học tập thực sự diễn ra, tối thiểu hoá các lao động cấp thấp, tạo thuận lợi cho các mối quan hệ tương tác.
Ngoài ra, công nghệ mới là một khía cạnh của văn hoá thế giới, và như mọi thứ văn hoá, nó sẽ tiếp nhận tốt ở tuổi trẻ, nó giúp NH định hướng tư duy và thái độ của mình trong thời đại mới. Từ đó, qua dạy học cần làm cho thế hệ trẻ nhanh chóng làm quen với công nghệ mới, hình thành phong cách văn hoá mới.
Ứng dụng CNTT trong dạy học sẽ tạo ra một bước chuyển cơ bản trong quá trình đổi mới nội dung và PPDH. Cụ thể là:
- CNTT giúp cho bài giảng được sinh động hơn và hấp dẫn hơn bằng những phần mềm viết sẵn hoặc kết hợp các phần mềm đó với các PPDH khác thành tổ hợp các PPDH phức hợp.
- CNTT giúp GV tiết kiệm được thời gian lên lớp mỗi tiết học; giúp điều khiển hoạt động nhận thức của NH; giúp phát triển năng lực quan sát, năng lực tư duy của NH; giúp kiểm tra - đánh giá kết quả học tập của NH được thuận lợi, khách quan, công bằng, chính xác và có hiệu quả cao hơn.
- CNTT là một công cụ đắc lực để hỗ trợ cho việc xây dựng các kiến thức mới.
- CNTT là phương tiện hữu hiệu để khám phá kiến thức nhằm hỗ trợ cho quá trình học tập.
- CNTT phục vụ đắc lực cho việc đổi mới PPDH. Tuỳ theo từng bài giảng, từng mảng kiến thức hoặc tuỳ theo từng đối tượng NH mà GV có thể vận dụng một cách sáng tạo CNTT trong từng giờ, từng kiểu bài lên lớp.
- 4.5.Đổi mới kiểm tra - đánh giá nhằm nâng cao chất lượng dạy học
Trong lý luận dạy học, kiểm tra là giai đoạn kết thúc của một QTDH, đảm nhận một chức năng lý luận dạy học cơ bản chủ yếu không thể thiếu được của quá trình này. Kiểm tra có ba chức năng: đánh giá, phát hiện lệch lạc và điều chỉnh; nhưng đánh giá là chức năng chủ đạo. Đánh giá trong dạy học là vấn đề hết sức phức tạp, luôn chứa đựng nguy cơ không chính xác dễ sai lầm. Vì thế đổi mới dạy học thì nhất thiết phải đổi mới cách thức kiểm tra - đánh giá.
Việc đổi mới kiểm tra - đánh giá có thể được tiến hành theo một số cách sau:
- Tăng cường sử dụng phối hợp bốn hình thức của trắc nghiệm tự luận, bao gồm: Trả lời bài một cách tự do hay theo một cấu trúc; trả lời ngắn, đôi khi chỉ một vài từ; điền vào chỗ trống trong một câu dài; giải các bài tập.
- Chuyển dần từ trả lời một cách tự do sang dạng trả lời theo cấu trúc.
- Tăng cường sử dụng phương pháp trắc nghiệm khách quan.
- Phối hợp với các hình thức khác, như: tăng cường rèn luyện kỹ năng sử dụng ngôn ngữ khoa học đặc thù bộ môn; thường xuyên kiểm tra việc chuẩn bị ở nhà của NH; viết thu hoạch sau đợt đi thực tế; tăng cường thí nghiệm thực hành ở nhà; có thể yêu cầu NH sưu tầm mẫu vật, tranh ảnh, ca dao, dân ca, cây cỏ…; làm bài kiểm tra ở nhà về các vấn đề liên quan đến sản xuất, đời sống; làm tiểu luận; đề tài nghiên cứu khoa học…
- Sử dụng tổng hợp các phương pháp kiểm tra - đánh giá. Mỗi phương pháp kiểm tra - đánh giá đều có ưu điểm và nhược điểm riêng. Vì vậy trong mỗi nội dung kiểm tra, GV cần liệt kê, xếp hạng và gán trọng số cho mỗi nội dung kiểm tra (lập bảng đặc trưng hay còn gọi là ma trận hai chiều);
- Sử dụng tổng hợp nhiều phương pháp kiểm tra - đánh giá và cho điểm trung bình. Như vậy chúng ta sẽ đạt đến sự khách quan, chính xác trong kiểm tra - đánh giá.
Nguồn: Tạp chí GIÁO DỤC KHOA HỌC ĐHSP TP. HỒ CHÍ MINH - 2016